“Vroeger kregen alle patiënten dezelfde behandeling, nu werken we meer persoonsgericht”

Voor mensen die een transplantatie nodig hebben, is het tekort aan donororganen het grootste probleem. Wat doet het LUMC om dit probleem aan te pakken?

“Na een transplantatie is het belangrijk dat het orgaan zo lang mogelijk goed blijft werken. Daarom onderzoeken wij hoe we afstoting kunnen voorkomen. Het lichaam kan een nieuw orgaan afstoten als de patiënt te weinig afweeronderdrukkende medicijnen krijgt. Te veel medicijnen is ook schadelijk, omdat ze giftig zijn en infecties, hart- en vaatziekten en zelfs kanker kunnen veroorzaken. Daarom zoeken we naar een goede balans. Vroeger kregen alle patiënten dezelfde behandeling, nu werken we meer persoonsgericht.
Ook doen we onderzoek naar nieuwe, minder giftige medicijnen en naar therapieën met eigen cellen, zodat minder medicijnen nodig zijn. Daarnaast proberen we donor en ontvanger beter te matchen op basis van afweer. Voor mensen met veel antistoffen brengen we heel precies in kaart om welke antistoffen het gaat, en zorgen we ervoor dat ze toch een transplantatie kunnen krijgen.”

Naast het voorkomen van afstoting moeten er ook meer organen beschikbaar komen. Hoe kan dat als er te weinig donoren zijn?

“Het centrum doet veel onderzoek naar betere bewaartechnieken om meer nieren geschikt te maken voor transplantatie. Een andere mogelijke oplossing is xenotransplantatie: het transplanteren van organen van dieren, zoals een varkensnier. Dit kan ook mensen helpen die door eerdere transplantaties zoveel antistoffen hebben dat geen menselijk orgaan meer past. Voor nieren bestaat nog dialyse, maar voor levertransplantatie is er geen alternatief: zonder nieuwe lever ga je dood. Daarom is een extra bron van organen belangrijk. Xenotransplantatie is nu nog verboden, maar er zijn discussies in Nederland waar het LUMC actief aan meedoet.
Op de lange-termijn biedt regeneratieve geneeskunde hoop: organen laten groeien uit stamcellen. Onze onderzoekers doen dat nu al bij eilandjes van Langerhans voor diabetes en dit was succesvol bij een patiënt. Voor nier en lever is dit nog ingewikkeld, maar het biedt veel perspectief.”

De ontwikkelingen in de transplantatiezorg gaan snel. Kan de overlevingskans ooit honderd procent worden?

“Transplantatiezorg is technisch en complex. In de jaren zeventig was de kans om een jaar te overleven na een transplantatie 40 tot 50 procent. Nu is dat meer dan 90 procent. Met innovaties zoals celtherapie – waar ik net over vertelde – , robotchirurgie, en het beter bewaren van organen met machineperfusie kunnen we dat percentage verhogen. Toch is honderd procent overlevingskans waarschijnlijk niet haalbaar. Dat komt ook omdat patiënten vaak steeds ouder zijn en meer kans hebben op complicaties zoals hart- en vaatziekten en infecties.”

Nazorg voor patiënten na een transplantatie is heel belangrijk. Hoe zit dat?

“Er bestaat altijd een risico op afstoting van het orgaan. Daarom moeten we patiënten goed blijven volgen en hun medicijnen regelmatig aanpassen. Soms faalt een orgaan na een tijd door infecties of omdat het gewoon ‘op’ is. Tegen mijn nierpatiënten zeg ik wel eens: ‘Je leeft op een creditcard. Je hebt nu het voordeel van niet dialyseren, maar later komt de rekening.’ Door medicijnen die het afweersysteem onderdrukken, komen complicaties zoals infecties, kanker, diabetes en botbreuken namelijk vaker voor. Transplantatiezorg is daarom een intensieve vorm van interne geneeskunde: veel ziektes zie je bij deze patiëntengroep vaker en heftiger terug.”

Het LUMC Transplantatie Centrum wil zorg bieden die past bij de persoon. Hoe werkt dat?

“Niet met één aanpak voor iedereen, maar op basis van gegevens de juiste medicijnen en controles bieden. Is een patiënt stabiel en is de match met het nieuwe orgaan goed? Dan is minder vaak controle nodig. Wisselt iemand veel in gewicht? Dan zijn controles en aanpassingen van de medicijnen vaker nodig. We werken in ons centrum steeds meer met algoritmes die data gebruiken. De database van het LUMC is wereldwijd uniek: klinische gegevens, medicatie, immunologie en weefselonderzoek zijn samengebracht. Daarmee hebben we live inzicht in afstoting, overleving en medicatiegebruik, wat helpt om onderzoek en persoonsgerichte zorg te verbeteren.”

Het LUMC gebruikt in de nazorg steeds vaker e-health: digitale zorg op afstand. Wat is het voordeel voor patiënten?

“Veel patiënten wonen ver weg en een ziekenhuisbezoek kost veel tijd. Dat kan behoorlijk belastend zijn, vooral vlak na de transplantatie. Telemonitoring (LUMC@Home) maakt het mogelijk om vanuit huis contact te hebben met artsen. Voor bloedprikken en urine-inlevering werken we samen met de prikposten van Star-shl in het hele land. Zij brengen het materiaal dezelfde dag naar het LUMC-lab. Zo hoeven patiënten niet altijd naar het ziekenhuis. Monitoring blijft bij transplantatiepatiënten belangrijk, omdat zij afstoting of een actief virus vaak niet voelen. Dat wordt alleen in het lab zichtbaar.”

Vanwege het tekort aan artsen is zorg op de juiste plek ook belangrijk. Wanneer kan een transplantatiepatiënt voor controle naar de eigen arts?

“Voor problemen met het orgaan en afweeronderdrukking komen patiënten naar het LUMC, waar de expertise aanwezig is. Het eerste jaar na transplantatie is spannend vanwege afstoting en infectierisico’s. Daarom vinden controles dat jaar plaats in het LUMC. Daarna wordt het meestal stabieler: één controle per jaar is dan genoeg, na vier jaar zelfs één keer per twee jaar. Bij een stabiele situatie kan algemene zorg, zoals bloeddruk en suiker, ook door een collega in een  regionaal ziekenhuis worden gedaan.”

Het LUMC Transplantatie Centrum wil samen met partners de beste transplantatiezorg van Europa bieden. Hoe doen we dat?

“Onze missie is voor alle transplantatiepatiënten een zo optimaal leven te realiseren. Samenwerking is hiervoor noodzakelijk. Binnen het LUMC werken we multidisciplinair samen, en dat doen we ook nationaal en internationaal. Nieuwe ideeën ontstaan vaak uit gezamenlijk internationaal onderzoek en moeten in meerdere centra worden getest. Er is ook uitwisseling van collega’s en een open manier van communiceren is belangrijk voor goede samenwerking. De Nederlandse Transplantatie Stichting (NTS) heeft naar voorbeeld van het LUMC ook een landelijk dashboard gemaakt, zodat transplantatiecentra van elkaar kunnen leren.”

Er is een tekort aan zorgpersoneel. Zijn er in de toekomst genoeg transplantatie-artsen?

“Het aantal mensen met een niertransplantatie is in tien jaar verdubbeld, maar er komen niet elk jaar extra artsen bij. Er is geen aparte opleiding voor transplantatie; je leert het vak in het ziekenhuis, door ervaring op te doen. We werken met chirurgen, nefrologen, pathologen, immunologen, toxicologen en verpleegkundigen. Het werk is zwaar: operaties zijn vaak ’s nachts of in het weekend. Het team is klein en moet altijd beschikbaar zijn. Dat geeft veel druk, terwijl jonge artsen meer balans willen tussen werk en privé. Maar het is een prachtvak waar je echt het verschil kan maken. We moeten dus slimmer werken en innoveren om het vak aantrekkelijk te houden. En veel investeren in deze medewerkers. In het LUMC deden we onlangs de eerste robot-geassisteerde levertransplantatie met een levende donor. Door mee te kijken bij zulke innovaties kunnen de artsen van de toekomst veel leren.”

Prof. dr. Aiko de Vries is nefroloog en hoogleraar Interne Geneeskunde/Nierziekten.