Gelijkwaardig samenwerken met internationale partners: Hoe voorkom je dat één partij de baas speelt?

"Vaak zijn het de Westerse instituten die de lijnen uitzetten", zegt Hoffman. "Lokale partners hebben vaak de rol van uitvoerder, terwijl zíj juist weten wat er speelt en werkt. Zo begin je voordat een project begint, al ongelijk." Vermeiden vult aan: "Met als risico dat Westerse instellingen oplossingen aandragen die in de praktijk niet werken, omdat ze onvoldoende aansluiten bij de lokale realiteit. Dan gaat het gewoon mis."

• Tienke Vermeiden is onderzoeker aan het LUMC en werkte jarenlang in Ethiopië, Tanzania en Zimbabwe. Nu zet ze zich binnen het AFRICARhE-project in voor het verbeteren van de zorg voor zwangere vrouwen en baby's met Rhesusziekte in Afrika.
• Charlotte Hoffman is arts en promovendus aan het LUMC en werkt aan het FRESHAIR4Life-project. Dit internationale onderzoek richt zich op het beschermen van jongeren tegen ziektes veroorzaakt door blootstelling aan tabak en luchtvervuiling.
  

'Alleen een malarianet sturen, lost het probleem niet op'

Tijdens haar werk in Tanzania, Ethiopië en Zimbabwe zag Vermeiden hoe oplossingen die in het westen succesvol waren, daar soms nauwelijks effect hadden. "Neem een malarianet: we weten dat het werkt, maar als mensen het niet gebruiken – of verkeerd gebruiken – los je het probleem niet op. Vertalen we dit naar het AFRICARhE-project, dan heeft het LUMC veel expertise over rhesusziekte, maar zijn onze partners de experts van hun gezondheidssysteem. Daarom is het cruciaal dat de mensen die de problemen ervaren, aan het roer staan."

Bij FRESHAIR4Life zijn het de landen zelf die vragen om mee te doen aan het project. "Het is nooit van bovenaf opgelegd, en dat zorgt meteen voor meer gelijkwaardigheid", zegt Hoffman. "Samen met lokale partners werken we een aanpak uit die past bij de realiteit ter plekke. Want een universele oplossing bestaat niet. De vijf deelnemende landen – Griekenland, Roemenië, Kirgizië, Pakistan en Oeganda – hebben elk hun eigen risico's."

Het 'witte redders'-syndroom

Wanneer Westerse samenlevingen zichzelf neerzetten als de brenger van oplossingen, spreken we ook wel van het 'witte redders'-syndroom. Vermeiden: "We denken te weten wat goed is voor een ander, terwijl dat vaak niet zo is. Zo is het begrip planetary health nu heel erg in opkomst binnen Westerse instituten. Maar voor bijvoorbeeld de Maori in Nieuw-Zeeland is dit helemaal geen nieuwe wetenschap, maar de filosofie waarmee zij altijd geleefd hebben."

Het toont volgens haar aan dat 'onze' blik op de waarheid maar een perspectief is, en niet dé waarheid. "We kunnen nog veel leren van andere blikken op wetenschap. Dat vraagt van ons een zekere nederigheid."

Iets soortgelijks speelt binnen het FRESHAIR4Life-project. Hoffman: "Karachi, in Pakistan, is één van de meest vervuilde steden ter wereld, maar toch heeft luchtvervuiling geen prioriteit bij veel mensen. Ze zeggen: 'We hebben vanavond niet eens eten op ons bord, dus hoe kunnen wij ons druk maken over een longziekte die zich misschien pas over dertig jaar ontwikkelt?'"

Wat hebben 'wij' hieraan?

Andersom hebben ook 'wij' baat bij de internationale samenwerkingen, zeggen de onderzoekers. Vermeiden: "AFRICARhE leert ons veel over rhesusziekte, wat in Nederland een zeldzame ziekte is geworden. Hoffman: Onderzoek naar wereldwijde problemen als tabaksgebruik en luchtvervuiling binnen FRESHAIR4Life geeft ons de kans om strategieën te ontwikkelen die ook in Nederland kunnen werken."

Woorden kunnen herinneren aan een koloniale tijd

Samenwerken met mensen uit andere culturen is niet altijd makkelijk. Zo moet je volgens de onderzoekers goed opletten hoe je met elkaar omgaat. Want wat in de ene cultuur als professioneel wordt gezien, kan in een andere cultuur juist onpersoonlijk of vreemd overkomen. Het is, zoals Vermeiden het zegt, "steeds zoeken naar een balans."

Niet alleen omgangsvormen vragen aandacht, ook taal speelt een grote rol. Woorden kunnen ongelijkheid versterken of herinneren aan een koloniale tijd. "In oude wetenschappelijke studies komen we soms termen tegen die we nu als kwetsend of racistisch zien. Dat roept de vraag op: kun je zulke teksten nog gebruiken, ook al is de kennis nog steeds waardevol? Zulke dilemma's bespreken we met onze samenwerkingspartners, en soms leidt dat tot de keuze een studie niet op te nemen", aldus Vermeiden.

'Ik dacht dat ik het best wel wist'

Beiden zijn het erover eens dat gelijkwaardige samenwerking een voortdurend proces is, zonder eindpunt. (Zelf)reflectie is daar een belangrijk onderdeel van.

Hoffman: "Op mijn zeventiende deed ik medisch vrijwilligerswerk in Zambia. Ik ging er met goede bedoelingen heen, maar nu weet ik dat dit soort programma's worden gezien als medisch toerisme. Voor sommige organisaties is dit soort vrijwilligerswerk namelijk een verdienmodel. Ze vragen veel geld van vrijwilligers om het werk te mogen doen. Dit kan de opbouw van goede gezondheidsfaciliteiten in de weg staan. Dus achteraf denk ik: Oei, dat was niet slim van mij. Maar dat hoort óók bij het leerproces."

Vermeiden deed eenzelfde soort leermoment op tijdens haar promotietraject in Ethiopië in 2013. "Op dat moment had ik een jaar in Tanzania gewoond en ontwikkelingsstudies gedaan. Ik dacht dat ik het dus best wel wist. Maar al gauw kwam ik erachter dat samenwerken met Ethiopiërs tótáál anders is dan samenwerken met Tanzanianen. Daar heb ik veel van geleerd."

Alle stemmen horen, niet alleen de luidste

Een belangrijk aandachtspunt binnen AFRICARhE en FRESHAIR4Life is het laten horen van alle stemmen, en niet alleen de luidste. Om dat voor elkaar te krijgen, maken Vermeiden en haar collega's gebruik van deep democracy, een methode die in Zuid-Afrika ontstond na de Apartheid. "In een democratie heb je dat de meeste stemmen gelden. Maar dan kan het zijn dat minderheden zich niet gehoord voelen. Dat gevoel kan ervoor zorgen dat projecten en samenlevingen van de rails lopen. Deep democracy helpt om alle stemmen te horen, zodat je die mee kunt nemen in beslissingen", legt ze uit.

Om iedereen te horen, is het volgens de onderzoekers belangrijk om ook de jonge onderzoeker aan tafel te krijgen. Toch is dat niet altijd eenvoudig, merkt Hoffman. "In Nederland zijn we gewend dat studenten of promovendi veel eigenaarschap hebben. In andere landen is de hiërarchie veel sterker, waardoor jonge onderzoekers minder snel hun stem laten horen. Terwijl zij vaak heel goed weten wat er speelt in hun gemeenschap."

Vermeiden vult aan: "Wij werken met drie Afrikaanse landen en twee Nederlandse partners. Het is een klein team en we bespreken veel met elkaar. Toch zie je de hiërarchie: de professor spreekt zich uit, de PhD-student minder. In Nederland heeft een promovendus veel de regie, daar is dat anders. We proberen dat eigenaarschap te stimuleren, maar dat is een proces."

'Zitten zij wel op dezelfde lijn als wij?'

Zelfbewustzijn, nederigheid, het witte redders-syndroom: hoe kijken partners in het mondiale zuiden hier eigenlijk naar? Vermeiden: "Een Ethiopische collega zei laatst: 'Er wordt veel gepraat over gelijkwaardige partnerschappen door partners uit het mondiale noorden, maar het lukt ons vaak niet eens om een visum te krijgen om een conferentie te bezoeken in Europa. Daardoor hebben we ongelijke toegang tot kennis'."

Ze vervolgt: "Anderen zijn vooral blij dat er geld uit het noorden komt en dat wij hen bijvoorbeeld ondersteunen bij subsidieaanvragen. We horen dan dingen als: 'Jullie hebben de capaciteit om dit te doen. Wij hebben geen pensioen en moeten naast ons werk extra geld bij elkaar sprokkelen'."

Accepteren dat we fouten maken

Gelijkwaardige samenwerking is geen eindpunt, maar een voortdurend leerproces. Het vraagt nederigheid, openheid en het vermogen om fouten toe te geven. Zoals Vermeiden het zegt: "Uiteindelijk moeten we ons allemaal aan elkaar aanpassen; een beetje water bij de wijn doen." Hoffman voegt toe: "En we moeten accepteren dat we fouten maken en dat er ongemakken blijven ontstaan." Het zijn deze partnerschappen, gebaseerd op wederzijds respect en leren van elkaar, die echte vooruitgang in de gezondheidszorg mogelijk maken in de wereld.

Lees hier wat het LUMC doet op het gebied van internationale samenwerkingen.